Başta betonarme yapılar olmak üzere binalar kullanılan malzeme cinsine göre, sıcaklıktan etkilenirler. Doğal olarak sıcaklık arttığı zaman genleşme, azaldığı zaman büzülme olur. Genleşme ve büzülme sırasında meydana gelen uzama veya kısalmalar çok büyük değerler olmasa da yapılarda olması istenen bir durum değildir.
Yatay ve düşey hareketlerin etkisinden en az derecede etkilenmek için veya bu hareketlerden yapının hepsinin etkilenmesini önlemek için yapı tek parça şeklinde inşa edilmez. Oluşabilecek olumsuz durumların önüne geçebilmek için yapılar kademeli olarak inşa edilmelidir.
Yapıların inşasında belirli aralıklarla oluşturulan boşluklara dilatasyon derzi denir. Dilatasyon kavramı yatay aralıklar için geçerli değildir, düşey aralıklar için kullanılan bir terimdir. Dilatasyon derzleri dört ana başlık altında toplanır;
· Oturma ve genleşme derzleri
· Deprem derzleri
· Titreşim derzleri
· Hareket derzleri
Oturma ve Genleşme Derzleri
Yapılarda zemin oturmasından, sıcaklık değişimlerinden vb. gibi durumlardan oluşabilecek hasarları engellemek veya en aza indirgeme amacıyla yapılan derzlerdir. Her 10 m için 1 cm derz koyulması uygun görülmüştür fakat bu estetik açıdan güzel görülmediği için her 30 m’de 3 cm derz kullanılır.
Sıcaklık değişimleri ve büzülme etkileri göz önünde bulundurularak, uzunlukları fazla olan hiperstatik yapılarda, üst yapıda genleşme derzleri düzenlenmelidir. Dış etkilere açık yapılarda, derz aralıkları 40 m’yi aşmamalıdır. Sıcaklık değişimlerine karşı korunmuş ve uçlarında rijit perde bulunmayan çerçeve türü yapılarda, derz aralığı 60 m ye kadar artırılabilir. Zamana bağlı davranışı gözönüne alan hesapların yapılması veya büzülmeyi azaltan özel önlemler alınması koşuluyla, bu sınırlar aşılabilir. Simetrik olmayan sistemlerde ve simetrik olmasına rağmen iki yanında yanal ötelenmeleri önleyen rijit düşey elemanlar bulunan sistemlerde, derzler arasında kalan blok boylarının daha küçük tutulmasına özen gösterilmelidir.
Dilatasyon derzleri bina temelinden çatıya kadar uzanır. Bu derzler sayesinde aslında tek bir yapı gibi görülen inşalar aslında birbirinden bağımsız hale getirilir. Böylece oluşabilecek herhangi bir sorun sadece parçaya tesir eder bütüne tesir etmez. Dilatasyon derzleri hiçbir zaman odaların ortasından geçirilmemelidir. En uygun yerler koridorlar ve odaları birbirinden ayıran duvarlardır.
Deprem Derzleri
Farklı zemin oturmalarına bağlı temel öteleme ve dönmeleri ile sıcaklık değişmelerinin etkisi dışında, sadece deprem etkisi için bırakılan boşluklara deprem derzi denir. Deprem bölgelerinde yapılacak binalar hakkında yönetmeliğe göre deprem derzleri; her bir kat için komşu blok veya binalarda elde edilen yer değiştirmelerin karelerinin toplamının karekökü ile aşağıda tanımlanan a katsayısının çarpımı sonucunda bulunan değerden az olmayacaktır. Göz önüne alınacak kat yer değiştirmeleri, kolon veya perdelerin bağlandığı düğüm noktalarında hesaplanan azaltılmış di yer değiştirmelerinin kat içindeki ortalamaları olacaktır. Mevcut eski bina için hesap yapılmasının mümkün olmaması durumunda eski binanın yer değiştirmeleri, yeni bina için aynı katlarda hesaplanan değerlerden daha küçük alınmayacaktır.
· Komşu binaların veya bina bloklarının kat döşemelerinin bütün katlarda aynı seviyede olmaları durumunda a = R / 4 alınacaktır.
· Komşu binaların veya bina bloklarının kat döşemelerinin, bazı katlarda olsa bile, farklı seviyelerde olmaları durumunda, tüm bina için a = R / 2 alınacaktır. Burada R taşıyıcı sistem davranış katsayısını temsil eder.
· Bırakılacak minimum derz boşluğu, 6 m yüksekliğe kadar en az 30 mm olacak ve bu değere 6 m’den sonraki her 3 m’lik yükseklik için en az 10 mm eklenecektir.
Titreşim Derzleri
Titreşimli makinaların sürekli çalıştığı yerlerde yapıda sürekli bir sarsıntı ve titreşim olması sebebiyle yapıda esneme meydana gelir. Bu durumda yapıyı olumsuz etkiler. Bu olumsuzlukların önüne geçmek için makinaların çalıştığı yerlere titreşimi emen yastıklar yerleştirilmelerdir. Yastıkların yapılması için döşeme altına 3-5 cm boşluklar bırakılır ve bu boşluğa nemi ve titreşimi emecek yalıtım malzemeleri yerleştirilir.
Hareket Derzleri
Bu derzler genellikle köprü, viyadük ve büyük açıklıklı yapılarda tahsis edilir. Bu derzler yapıldıkları bölgede ki sıcaklık değişimleri göz önünde bulundurularak yapılırlar. Demir rayları üzerinde her ray arasına bırakılan derzler Hareket derzlerine örnektir. Yazın sıcaklık etkisiyle uzayan raylar bu derz mesafesini kapatırken kış aylarında derz mesafeleri büzülmeden dolayı açılmaktadır.
Konumları Bakımından Derzler
1. Temelde Dilatasyon Derzi
Nem ve su bir yapı elemanı için tehlikelidir. Nem etkisi veya don olayları bir taşıyıcı elemanın dayanımına büyük ölçüde olumsuz etki yapar. İşte bu durumların önüne geçmek için temellerde dilatasyon derzleri kullanılır.
2. Duvarda Dilatasyon Derzi
Bina dış duvarlarına koyulan duvar dilataston derzleri estetik açıdan hoş karşılanmamaktır. Bu yüzden bu görüntüyü engellemek için bazen bu derzler metal plakalarla kapatılır bazen de yağmur boruları ile kamufle edilir.
3. Döşeme ve Tavanda Dilatasyon Derzi
İki döşeme arasında, koridor, merdiven sahanlığı gibi yerlerde görülen derzlerdir. Bu derzler bilinenin aksine düşey değil yatay olarak konumlandırılır. Uygulamada döşeme üzerinde yürürken derze takılmamak için döşemeden düşük veya yüksek yapılmamalıdır. Genellikle zemin kaplamayla aynı seviyede tahsis edilirler.
4. Çatı ve Terasta Dilatasyon Derzi
Eğer çatı ahşaptan yapılmışsa derze gerek yoktur. Böyle durumlarda sadece çatı altındaki döşemelere derz yapılır.
Oturumların fazla olan yerlerde yapılan yapılarda, ayrıca örtü levhalarının büyük olması durumlarında derzlerin geldiği yerde çatı içinde derz yapılmalıdır. Derzlerin yağmurdan etkilenmemesi için paslanmayacak levhalarla kaplanmasına dikkat edilmelidir.
Terastaki dilatasyon derzi, içerisine yağmur ve kar’ın girmeyeceği şekilde kapatılmalıdır. Derzin iki yanında yaklaşık 30 cm yüksekliğinde yarım tuğla kalınlığındaki iki duvar örülür. Duvarlar üzerine beton harpuşta dökülür. Harpuştaların üzeri dışa doğru meyilli yapılır. Bunun üzerine önce lama demiri ve onun üzerine kenetli olarak çinko levhalar koyularak derz kapatılır.
